2023-cü il Fizika üzrə Nobel Mükafatı attosekund elminə dair əldə edilmiş əhəmiyyətli irəliləyişlərə görə Pierre Agostini, Ferenc Krausz və Anne L’Huillier-ə təqdim olundu. Attosekund, bir saniyənin milyardda bir hissəsi olan vaxt ölçüsüdür və bu, atom və molekullardakı elektronların hərəkətini çox qısa zaman intervallarında izləməyə imkan verir. Bu sahə, fizikanın ən qısa zaman ölçülərində baş verən hadisələri araşdırmağa yönəlir.
Anne L’Huillier 1987-ci ildə infraqırmızı lazer işığının xüsusi maddələrdən keçərək yüksək harmoniklər yaratdığını kəşf etdi. Bu kəşf, atom və molekulların elektron quruluşunun daha yaxşı anlaşılmasına yol açdı və yeni bir nəzəriyyə yaratdı. Yüksək harmoniklər, çox sayda elektronun çox yüksək enerjilərinə çatdıqda yaratdıqları təkrarlanan dalğalar olaraq görünür. L’Huillier-in bu işləri attosekund elminin inkişafına əsas hazırlıq oldu.
Pierre Agostini və Ferenc Krausz 2000-ci illərin əvvəllərində, bu işlərə əlavə olaraq, attosekundluq işıq impulslarının yaradılması və ölçülməsi üzərində mühüm işlər gördülər. Agostini 2001-ci ildə attosekundluq impulslarının qurulması və elektronların hərəkətlərinin real vaxtda müşahidə olunması üçün müvafiq metodlar inkişaf etdirdi. Ferenc Krausz isə attosekundluq texnologiyasının təkmilləşdirilməsində və bu texnologiyanın bir neçə yüksək enerji lazerlərlə istifadəsini həyata keçirməkdə böyük irəliləyişlər etdi.
Bu tədqiqatlar, elektronların atom və molekullardakı hərəkətlərini izləmək üçün inqilabi imkanlar yaratdı. Əvvəllər çox qısa olan bu zaman intervallarında baş verən dəyişikliklər, xüsusən elektronların enerji səviyyələrindəki sürətli dəyişiklikləri nəzərdən keçirmək üçün əhəmiyyətlidir. Bununla yanaşı, bu kəşflər elektronikanın inkişafına böyük təsir göstərəcək və enerji sistemləri, superkeçiricilik, optika və nanomateriallar sahəsində yeni tətbiqlərə yol açacaq.
Nobel Mükafatı bu mühüm tədqiqatları tanıyan və yüksək harmonik nəsil, attosekundluq fizika və elektron hərəkətlərinin müşahidəsi kimi sahələrdəki inkişafları alqışlayır. Bu sahədəki araşdırmaların gələcəkdə tibb, məlumat ötürülməsi və hətta materialların strukturunun təkmilləşdirilməsi kimi sahələrdə tətbiqləri gözlənilir.
