İdealizm fəlsəfəsi, real dünyanın varlığını, düşüncənin və ideyaların önəmini vurğulayan bir cərəyandır. İdealizm, fəlsəfi düşüncənin tarixi boyunca bir çox fərqli təfsir və yanaşmalara malikdir, lakin əsasən dünyanı və insanın onu necə qavradığını ideyalar, düşüncələr və şüur yolu ilə anlamağa yönəlmişdir.
Tarixi Kontekst
İdealizmin kökləri antik Yunan fəlsəfəsinə, xüsusən Platonun ideyalar dünyasına dayanır. Platon, real dünyanın, yəni material aləmin yalnız ideyaların (formaların) bir kölgəsi olduğunu irəlilədərək, ideyaların daha üst bir reallıq olduğunu bildirmişdir. Platonun idealizmi, daha sonra Aristotel və digər filosofların düşüncələri ilə inkişaf etmişdir.
İdealizm XIX əsrin əvvəllərində, xüsusilə Hegel və Fichte kimi alman filosoflarının əsərlərində daha da irəlilədilmişdir. Hegel, tarixi və dünyanı anlamaq üçün dialektik bir metod təqdim edərək, ruhun (geist) inkişafını vurğulamışdır. O, ideyaların və düşüncələrin real dünyanın əsasını təşkil etdiyini müdafiə etmişdir.
Növləri
İdealizm bir neçə növə bölünə bilər:
- Metafizik Idealizm: Bu cür idealizm, gerçəkliyin əsasını ideyaların təşkil etdiyini iddia edir. Yəni, fiziki dünya yalnız şüurda var olan bir reallıqdır. Metafizik idealizm Platon və Hegel kimi filosofların işlərində əks olunur.
- Epistemoloji Idealizm: Bu cür idealizm, bilik və anlayışın yalnız ideyalar yolu ilə mümkün olduğunu vurğulayır. Yəni, bizim təcrübələrimiz və biliklərimiz şüurda formalaşır.
- Transendental Idealizm: İmmanuel Kantın inkişaf etdirdiyi bu cür idealizm, bilik və reallığın insanın düşüncə strukturları ilə formalaşdığını iddia edir. Kant, fenomenlərin (hiss edilən şeylərin) arxasında “numenal” dünyanın olduğunu, lakin bu dünyaya birbaşa girişimizin olmadığını vurğulamışdır.
- Pragmatik Idealizm: Bu cür idealizm, ideyaların praktiki nəticələrinin əhəmiyyətini vurğulayır. William James və John Dewey bu yanaşmanın əsas nümayəndələridir.
Fikir İşığında
İdealizm fəlsəfəsi, bir çox sahədə əhəmiyyətli təsirlərə malikdir. Fəlsəfi, elmi, psixoloji və estetik sahələrdə idealizm, ideyaların və düşüncələrin əhəmiyyətini vurğulayaraq, insanın dünyaya baxışını formalaşdırır.
Sosioloji baxımdan, idealizm, insanın dəyərlərini, inanclarını və sosial strukturlarını anlamağa kömək edir. Bu cür yanaşma, insanların düşüncə və inanclarının cəmiyyətin formalaşmasında və inkişafında oynadığı rolu vurğulayır.
Mədəniyyət sahəsində isə idealizm, estetik və ədəbiyyatın inkişafına təsir göstərmişdir. İdealist düşüncə, sənət əsərlərində insan ruhunun, ideyaların və estetik dəyərlərin ifadəsini təşviq edir.
Tənqidlər
İdealizm, tənqidlərə də məruz qalır. Bir çox realist fəlsəfələr, material dünyanın obyektiv reallığını vurğulayaraq, idealizmin yalnız subyektiv düşüncələrə dayandığını iddia edir. Empirizmin nümayəndələri isə bilginin yalnız hisslər yolu ilə əldə olunduğunu müdafiə edərək, idealizmin qəbul etdiyi ideya dünyasını sorgulamağa çalışırlar.
Bundan əlavə, idealizmin anlaşılması çətin və bəzən soyut bir yanaşma olması da tənqid edilir. Bəzi filosoflar, insanın reallığı anlamaq üçün daha konkret və praqmatik bir yanaşma tələb etdiyini düşünürlər.
Nəticə
İdealizm, fəlsəfi düşüncə tarixində dərin izlər buraxmış və müxtəlif cərəyanlar yaratmış bir məktəbdir. Bu cür yanaşma, insanın dünyaya olan baxışını formalaşdıran ideyaların və düşüncələrin əhəmiyyətini vurğulayır. Hələ də müzakirə olunan bir cərəyan olaraq, idealizm, fəlsəfi düşüncənin inkişafında önəmli bir rol oynamağa davam edir. Bu, həmçinin insanın varlığını, biliklərini və dəyərlərini anlamağa yönəlmiş dərin sualları ortaya qoyur.
