Rasionalizm fəlsəfi cərəyanı, bilik və həqiqətə yalnız ağıl yolu ilə çatılacağını müdafiə edən bir yanaşmadır. Bu cərəyana görə, hisslərimiz yanıltıcı ola bilər, lakin ağıl və məntiq həqiqəti dərk etməyi təmin edir. Rasionalizmin mərkəzi fikri budur ki, bəşəri təcrübəni və gerçəyi başa düşməyin ən etibarlı yolu düşüncədən və ağıl prinsiplərindən keçir. Rasionalizm qədim Yunan filosoflarından bu yana inkişaf edərək müxtəlif dövrlərdə təsirli olmuş və bir çox məşhur filosofun düşüncələrini formalaşdırmışdır.
Tarixi Kontekst və Əsas Fikir Sahibləri
Rasionalizmin tarixi qədim Yunanıstanda, xüsusilə Pifaqor, Sokrat və Platonla başlayır. Bu filosoflar, ağılı reallığın təməl prinsipi olaraq qəbul edir və duyğu məlumatlarının yanılma ehtimalını vurğulayırdılar. Platon “ideyalar dünyası” konsepsiyasını irəli sürərək, hisslərlə dərk edilən dünyanın kölgə olduğunu, həqiqi bilginin isə yalnız ağılla qavranıla bilən ideyalar aləmində mövcud olduğunu bildirdi.
Orta əsrlərdə isə Avqustin, Boetius və Tomas Aquinas kimi filosoflar da rasionalizmə yönəldilər, lakin onların yanaşmaları daha çox dini mətnlərin şərhi və Tanrı varlığının məntiqi izahına əsaslanırdı.
XVII əsrdə Avropa maarifçiliyi ilə birlikdə rasionalizm yeni bir mərhələyə keçdi. Bu dövrün əsas nümayəndələri arasında Dekart, Spinoza və Leybnits yer alırdı:
- René Descartes (Dekart): Dekart rasionalizmin əsasını qoyan filosof kimi tanınır. “Mən düşünürəmsə, deməli mövcudam” (“Cogito, ergo sum”) ifadəsi ilə insanın mövcudluğunu düşüncə yolu ilə təsdiq edərək ağılın etibarlılığını vurğuladı. Dekarta görə, həqiqət yalnız şübhəsiz ağıl vasitəsilə əldə edilə bilər və duyğu məlumatlarına etibar edilməməlidir.
- Baruch Spinoza: Spinoza da ağılın gücünü qəbul edir və bilginin yalnız ağılla əldə oluna biləcəyini irəli sürür. Spinozaya görə, kainat Tanrının ifadəsidir və hər şey Tanrının zəkası vasitəsilə dərk edilə bilər. O, ağılın insanı yanlış emosiyalardan uzaqlaşdıraraq xoşbəxtliyə çatdıracağını düşünürdü.
- Gottfried Wilhelm Leibniz: Leibnitsə görə, kainatın strukturu məntiq və riyazi prinsip üzərində qurulmuşdur. O, “monadlar” adlanan bölünməz substansiyalar vasitəsilə dünyanı izah etmiş və məntiqin və ağıllı çıxarsamanın bilik əldə etmə yolunda əhəmiyyətini vurğulamışdır.
Əsas Prinsiplər
Rasionalizm bir neçə əsas prinsip üzərində qurulmuşdur:
- Apriori Bilgi: Rasionalizmə görə, bəzi biliklər təcrübədən əvvəl mövcuddur. “Apriori” bilik adlanan bu məlumatlar doğuşdan mövcuddur və təcrübəyə ehtiyac olmadan ağıl vasitəsilə dərk edilir. Məsələn, riyaziyyat və məntiq qanunları apriori biliyə misaldır.
- Analitik Məntiq: Rasionalistlər üçün məntiq, bilik əldə etmə prosesinin ən əsas metodudur. Bu, fikirləri məntiqi əlaqələr əsasında analiz etməyi və nəticələr çıxarmağı mümkün edir.
- Hisslərə Qarşı Şübhə: Rasionalizm, duyğuların tez-tez aldadıcı olduğunu və həqiqi bilik mənbəyi olmadığını irəli sürür. Məsələn, uzaqda bir ağac kiçik görünə bilər, lakin ağılla onun real ölçüsünü təxmin etmək mümkündür.
- Universallıq və Zərurət: Rasionalistlər inanırlar ki, həqiqi bilik zərurətə və universallığa malikdir. Yəni, əgər bir şey doğrudursa, hər kəs üçün və hər şəraitdə doğru olmalıdır.
Rasionalizmin Digər Fəlsəfi Yanaşmalarla Münasibəti
Rasionalizm empirizm ilə qarşılaşdırılır. Empiristlər biliyin təcrübə yolu ilə əldə olunduğunu, rasionalistlər isə biliyin əsas qaynağının ağıl olduğunu müdafiə edir. Həm empirizm, həm də rasionalizm maarifçilik dövründə fəlsəfi mübahisələrin mərkəzində idi və fəlsəfi diskursların inkişafında böyük rol oynayırdı.
Kant, bu iki cərəyan arasında bir balans yaratmağa çalışaraq, həm ağılın, həm də təcrübənin bilik üçün vacib olduğunu qeyd etdi və transendental idealizm adlanan fərqli bir yanaşma ortaya qoydu.
Tətbiq Sahələri və Təsirləri
Rasionalizm fəlsəfəsi riyaziyyat, məntiq, təbiət elmləri və hüquq sahələrinə mühüm təsirlər göstərmişdir. Məsələn:
- Riyaziyyat və Məntiq: Riyaziyyatın əsas qanunları və məntiqin quruluşu rasionalist yanaşmanın məhsulu olaraq qəbul edilir. Dekart və Leybnits kimi filosoflar riyazi prinsipləri araşdıraraq, təməl bilik qaynağı kimi ağılın rolunu vurğuladılar.
- Hüquq və Etika: Rasionalistlərin fikrincə, hüquq və etik qanunlar insan ağlının təbiətində mövcuddur. İnsan hüquqlarının universallığı da rasionalistlər tərəfindən vurğulanmışdır.
- Təbiət Elmləri: Rasionalizm, təbiətin qanunlarını anlamaqda ağıla əsaslanan bir yanaşma təklif edərək, elmi metodların inkişafına yardımçı olmuşdur. Rasionalist yanaşma, səbəb-nəticə əlaqələrini və təbiət hadisələrinin məntiqi strukturlarını anlamaq üçün dəstək verir.
Tənqidlər
Rasionalizm də bir çox mübahisəli nöqtələrə malikdir. Empiristlər, biliyin təcrübə yolu ilə əldə olunduğunu iddia edərək, rasionalistlərin duyğu məlumatlarını rədd etməsini tənqid edirlər. Onlar, məntiq və təcrübənin birlikdə bilik əldə etmə prosesində vacib olduğunu müdafiə edir.
Bundan başqa, transendental idealistlər də rasionalizmin həqiqəti anlamada sadə bir yanaşma olduğunu və biliyin yalnız ağıl vasitəsilə əldə olunmasının mümkün olmadığını bildirirlər. Kantın dediyi kimi, bilik həm ağıl, həm də təcrübənin qarşılıqlı təsiri ilə formalaşır.
Nəticə
Rasionalizm, ağıl və məntiqə vurğu edərək, insan biliyinin əsasını araşdıran bir fəlsəfi cərəyandır və fəlsəfə tarixində əsas bir yer tutmaqdadır. Ağılın, bilik və həqiqəti anlamadakı rolu üzərində qurulmuş bu yanaşma, bir çox elmi və etik məsələlərə təsir edərək, insan düşüncəsinin inkişafında önəmli bir rol oynamışdır. Rasionalistlərin fikirləri bu gün də fəlsəfi və elmi düşüncələrdə əhəmiyyətini qoruyur və ağıllı mühakimələr yolu ilə həqiqətin əldə olunmasının mümkünlüyünə inamı təmsil edir.
