Efiopiya Şərqi Afrikada yerləşən və qitənin ən qədim və ən mədəni cəhətdən zəngin ölkələrindən biri olan bir dövlətdir. Efiopiya tarixi, mədəniyyəti və coğrafiyası ilə çox əhəmiyyətli bir mövqeyə malikdir. Bu yazıda, Efiopiyanın coğrafiyası, tarixi, mədəniyyəti, iqtisadiyyatı və siyasi vəziyyəti haqqında geniş məlumat verəcəyik.
Coğrafiya:
Efiopiya, Şərqi Afrikada yerləşən, ətrafında Eritreya, Cibuti, Somali, Kenya, Sudan və Cənubi Sudan ilə quru sərhədlərinə malik olan, həmçinin dünyanın ən yüksək dağlarından birinə ev sahibliyi edən bir ölkədir. Efiopiyanın ərazisi 1,104,300 kvadrat kilometrdir, bu onu Afrikada 10-cu ən böyük ölkə edir. Coğrafi baxımdan, ölkə müxtəlif əraziləri əhatə edir: geniş dağlar, düzlük ərazilər, çöllər və yüksək yaylalar.
Efiopiyanın dağlıq bölgələri, Ətiyopiya Dağları ilə tanınır və bu dağlar həm coğrafi, həm də iqlim baxımından ölkənin xarakterini formalaşdırır. Rift Vadisi, Efiopiyanın ortasından keçir və bu ərazidə çoxsaylı göllər, çaylar və vulkanik fəaliyyətlər mövcuddur. Tana Gölü, Abaya Gölü və Rift Vadisi Gölü ölkənin əsas su hövzələrindəndir. Efiopiya həmçinin Qırmızı Dənizə yaxın olmaqla, ticarət üçün strateji mövqeyə malikdir.
İqlimə gəlincə, Efiopiya müxtəlif iqlim qurşaqlarına malikdir. Dağlıq bölgələrdə iqlim daha sərin və nəmli olsa da, cənub və şərq ərazilərində daha isti və quru şərait mövcuddur.
Tarix:
Efiopiya dünyanın ən qədim mədəniyyətlərindən birinə sahibdir. Aksum Krallığı (təxminən eramızdan əvvəl 1000-ci ildən 7-ci əsrə qədər) Efiopiyanın ən qədim dövrlərindən birini təmsil edir və bu dövr, regionda ticarət, dini və mədəni inkişafın başlandığı bir dövr idi. Aksum, həmçinin xristianlığın ilk dəfə qəbul edildiyi ölkələrdən biri idi və bu xüsusiyyət onun tarixini dünya tarixində xüsusi edir.
Efiopiya, Abyssinia kimi də tanınır, ölkənin adının belə kökləri qədim tarixə gedib çıxır. Əksər Efiopiya əhalisi xristianlıq inancına malikdir, buna görə də bu ölkə ən qədim xristian mədəniyyətlərindən birini qoruyub saxlamışdır. Efiopiya, 4-cü əsrdə rəsmi olaraq xristianlığı qəbul edib, eyni zamanda Etiyopya Ortodoks Kilsəsinin mərkəzi olmuşdur.
Efiopiya həmçinin, İslamın da yayıldığı bir bölgə olmuşdur, xüsusilə Harar şəhəri İslam dünyası üçün mühüm bir mərkəzdir. Bu səbəbdən, Efiopiyanın tarixi həm xristianlıq, həm də İslam dünyası ilə sıx əlaqədar olmuşdur.
XX əsrdə, Efiopiya yenidən xarici işğallar və daxili müharibələrdən əziyyət çəkmişdir. İtaliyanın 1935-1941-ci illər arasında həyata keçirdiyi işğal, Efiopiya xalqı üçün bir təzyiq dövrü olmuşdur. Lakin 1941-ci ildə İtaliya işğalını geri çəkmək və müstəqilliyini bərpa etmək üçün böyük bir mübarizə aparılmışdır.
1974-cü ildə Haile Selassienin monarxiyasının devrilməsi ilə, Efiopiya sosialist ideologiyasını qəbul edən bir dövlətə çevrildi. Bu dövr, həmçinin İkinci Efiopiya İmperiyasının sona çatdığı dövr oldu. Efiopiyanın iqtisadiyyatı zəiflədi və siyasi gərginliklər baş qaldı. 1991-ci ildə Efiopiya Efiopiya Xalqı Demokratiya Cəbhəsi (EPRDF) tərəfindən idarə olundu və bu da ölkənin yeni siyasətini müəyyənləşdirdi.
Siyasət:
Efiopiya, çoxpartiyalı demokratiya əsasında idarə olunan bir respublika olaraq qurulmuşdur. Abiy Ahmed Ali, 2018-ci ildə baş nazir olaraq vəzifəyə gəldikdən sonra ölkədə bir sıra islahatlar həyata keçirdi və bunun nəticəsində o, 2019-cu ildə Nobel Sülh Mükafatını qazandı. Bu, Efiopiyanın tarixində mühüm bir hadisə idi, çünki Abiy Ahmed Ali, Efiopiya ilə qonşu Eritreya arasında 20 ildən sonra sülh müqaviləsini imzaladı və iki ölkə arasındakı gərginliyi sona çatdırdı.
Lakin, son illərdə, Efiopiyada etnik və siyasi gərginliklər artmışdır, xüsusən Tigray bölgəsində baş verən münaqişə ölkənin daxili vəziyyətini ciddi şəkildə təsir etmişdir. Bu münaqişə, həmçinin əhalinin yoxsulluğuna, miqrasiya problemlərinə və humanitar böhrana səbəb olmuşdur.
İqtisadiyyat:
Efiopiya, Afrika qitəsinin ən sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatlarından birinə malikdir. Ölkə, kənd təsərrüfatına əsaslanan bir iqtisadiyyata sahibdir və dünyanın ən böyük kafesini istehsal edən ölkələrdən biridir. Efiopiyanın qəhvəsi beynəlxalq bazarda çox məşhurdur və ölkənin iqtisadiyyatına əhəmiyyətli töhfə verir. Bununla yanaşı, pambıq, taxıl, süd və yağlı toxumlar kimi digər kənd təsərrüfatı məhsulları da ölkənin əsas ixracat məhsulları arasındadır.
Efiopiyanın sənaye sektoru da sürətlə inkişaf edir, xüsusən tekstil, şəkər istehsalı və inşaat sahələrində. Həmçinin, infrastruktur layihələri, xüsusilə də yol və dəmir yolu inşaatı sahəsində böyük irəliləyişlər müşahidə edilir. Ancaq, Efiopiyanın iqtisadiyyatı hələ də çox sayda çətinliklərlə üzləşir, xüsusən də iqtisadiyyatın şaxələndirilməməsi və xarici borc yükləri bu çətinlikləri daha da artırır.
Mədəniyyət:
Efiopiya, zəngin bir mədəniyyətə və tarixi irsə sahibdir. Bu ölkə, Axum, Lalibela və Harar kimi tarixi yerləri ilə tanınır. Axum Krallığının qalıqları, Efiopiyanın keçmişindəki böyük sivilizasiyanın izlərini göstərir. Lalibeladəki monolit kilsələr, bəşər tarixindəki ən təsirli memarlıq abidələrindən biridir və UNESCO Dünya İrsi siyahısında yer alır.
Efiopiya mədəniyyəti həm də çox müxtəlifdir, çünki burada çoxsaylı etnik qruplar və dillər mövcuddur. Amxara, Oromo, Tigray və Sidama kimi əsas etnik qruplar ölkədə ən geniş yayılmışdır. Amxara dili və Oromo dili ən çox danışılan dillərdir, ancaq ingilis dili də geniş şəkildə istifadə edilir.
Efiopiyanın mətbəxi da çox zəngindir. Injera adı verilən ənənəvi yemək, Efiopiya mətbəxinin əsasını təşkil edir. Bu yemək, teff adlı taxıldan hazırlanır və çoxsaylı ədviyyatlar ilə birləşdirilir. Efiopiya, həmçinin dünya səviyyəsində tanınmış qəhvəsi ilə də məşhurdur.
Təhsil və Sağlamlıq:
Efiopiyada təhsil, hökumət tərəfindən təmin olunur və son illərdə təhsil sektorunda müsbət inkişaflar baş vermişdir. Lakin, ölkədə hələ də təhsil sistemi ilə bağlı böyük çətinliklər var. Səhiyyə sahəsində də ciddi problemlər mövcuddur. Xüsusilə kənd yerlərində səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyəti və əlçatanlığı çox məhduddur.
Nəticə:
Efiopiya, həm tarixi, həm də mədəni baxımdan çox zəngin bir ölkədir. Onun dünyaya verdiyi töhfələr, xüsusən xristianlıq, qəhvə və memarlıq sahəsindəki uğurları ilə əhəmiyyətlidir. Lakin, siyasi və iqtisadi çətinliklər, xüsusən də daxili münaqişələr, ölkənin inkişafını ləngidən əsas faktorlardır. Efiopiya gələcəkdə daha geniş beynəlxalq əməkdaşlıq və daxili islahatlar vasitəsilə öz potensialını gerçəkləşdirə bilər.
